De samenleving wordt steeds diverser. Wordt de zorg dat ook?
De samenleving wordt steeds diverser. Hulpverleners blijven met vragen zitten waarvan men niet weet hoe men ermee om moet gaan. Ook sluit de zorg niet voldoende aan op de gebruiker met een migratieachtergrond en moet toegankelijker gemaakt worden. Cultuursensitieve zorg moet niet per se gezocht worden in het hebben van kennis van specifieke culturen. We leven in tijden van supersdiversiteit en kennis van alle culturen zou daarom een onmogelijke opgave zijn. Bovendien kunnen we sowieso niet spreken van homogene groepen. Er zijn verschillen op basis van vele factoren zoals sociale klasse, religie, gender, leeftijd, opleiding, beroep, inkomen, geografische locatie, levenservaringen, enz. Daarom zien we kennis, vaardigheden en attitude als drie onlosmakelijk verbonden componenten van goed competent handelen in een zorgrelatie. Deze competenties komen niet vanzelf. Er is nood aan ondersteuning voor de hulpverleners. De Reflectiegroep Cultuursenstieve zorg wilde met deze netwerkdag enerzijds de hulpverleners dichter bij elkaar brengen om samen te kunnen reflecteren over dit thema en anderzijds de competenties van de hulpverleners versterken.
Hieronder lees je meer over de presentaties, workshops en gesprekstafels die gegeven werden.
Het project CuSeHa (Cultuursensitieve zorg bij personen met een Handicap) is een gezamenlijk project van Dienst Ondersteuningsplan Vlaams-Brabant en Brussel vzw (DOP) en het Kenniscentrum Welzijn, Wonen, Zorg vzw en liep van 2021 tot einde 2022. Het project werd mogelijk gemaakt dankzij middelen van het Agentschap Binnenlands Bestuur & het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH)..
Vanaf 2021 ging het project van start. Het project kreeg twee grote doelstellingen als reactie op de geformuleerde noden: cultuursensitieve diagnostiek uitbouwen voor Brusselaars en de ondersteuning in Brussel meer cultuursensitief maken. Het Kenniscentrum WWZ legde de focus op een leertraject voor hulpverleners. Dankzij dat traject wisselden ze ervaringen en expertise uit over het bereiken van en omgaan met cliënten met onzichtbare handicaps zoals een verstandelijke beperking, autismespectrumstoornis of een niet-aangeboren hersenletsel. Tegelijk kregen ze handvaten om gesprekken en ondersteuning bij personen met een migratieachtergrond vlotter te laten verlopen. Dienst Ondersteuningsplan Vlaams-Brabant en Brussel focuste op cultuursensitieve diagnostiek. Met de hulp van velen bouwde het team expertise op om elke cliënt een kwaliteitsvol diagnostisch onderzoek aan te bieden met respect voor de culturele eigenheid. Op de netwerkdag Cultuursensitieve zorg werden de resultaten van het project gepresenteerd. Bekijk hier de presentatie:
We praten veel over het aankaarten van racisme zelf, maar weinig gaat er naar zorg voor de slachtoffers van racisme en de pijn die dit bij hen veroorzaakt. Naima Charkaoui schreef er 2 boeken over en nam ons tijdens deze lezing mee in het gevoel wat de personen die te maken hebben met racisme ervaren, welke impact dit heeft op hun leven en de veerkracht die nodig is om hier mee om te kunnen gaan. Een verhaal dat raakt . Bekijk hier de lezing:
Hoe kunnen we als zorgverlener met de nodige gevoeligheid communiceren met cliënten, om hun unieke verhalen te bespreken, gevoelige onderwerpen boven te brengen en diversiteit hierin te omarmen. Dit was het uitganspunt van de workshop. De geleerde lessen van het CuSeHa-project boden hierbij een theoretische basis. We bespraken drie belangrijke invloeden op diverssensitieve communicatie: zelfreflectie, de eigen attitude en vaardigheden. Enkele theoretisch gekaderde drempels zoals ‘othering’, ‘overculturaliseren’ en handelingsverlegenheid werden uitgelegd. We benoemden de durf om zaken bespreekbaar te maken bijvoorbeeld als een belangrijk onderdeel van die attitude en het omarmen van meertaligheid als een cruciale vaardigheid.
Een fictieve casus opende de discussie over de moeilijkheden in de praktijk rond diverssensitieve communicatie. In de casus bleef de zorgnood van een meisje met een migratieachtergrond lang oningevuld doordat haar problematiek enkel en alleen vanuit haar taalproblematiek werd bekeken, er geen culturele verstaalslag werd gemaakt tussen de school en haar ouders via interculturele bemiddeling en er kennis ontbrak bij de huisarts om haar goed door te verwijzen… We vroegen aan de deelnemers om uit hun eigen ervaring te putten over hoe het ook anders kan. Zij kwamen met inspirerende bedenkingen, zoals
“Het is belangrijk om de volledige context in kaart te brengen”;
“We mogen niet te veel aannames hebben, op welk vlak dan ook”;
“De focus dient op de hulpvraag te liggen en een focus op taal mag dit niet in de weg staan. Werken met tolken moet dan standaard zijn.";
“Geef ruimte aan de gevoelens en verwachtingen van de cliënt zonder zelf in te vullen”;
“Als zorgverlener moet je bewust zijn dat je mensen niet te snel in een hoekje mag duwen”
“In een gesprek met een tolk moet het duidelijk zijn wie wat toevoegt aan het gesprek”
Workshop – Cultuursensitieve basishouding
Vanuit de realiteit klinkt het evident om cultuursensitief te werken in de zorg. In Brussel is immers 75% van de bevolking afkomstig uit migratie. Maar hoe moet dit dan? Cultuursensitief werken staat niet gelijk aan het verzamelen van kennis over culturele achtergronden en tradities van verschillende landen. Dit is trouwens ook niet meer haalbaar. Waar gaat het dan wel over? Belangrijker dan kennis is attitude: je cliënt benaderen als een uniek individu binnen een individuele relatie. Besef van je eigen waarden en van de culturele evidenties die in hulpverlening ingebakken zijn is een eerste stap. Van hieruit ga je proberen het perspectief van je cliënt in te nemen: wie is je cliënt, hoe kijkt die naar hulpverlening, welke evidenties vind je achter de vragen of verwachtingen van je cliënt? Na deze stappen ga je in dialoog over de zorg of hulpverlening die je kan aanbieden, vanuit een open en respectvolle houding, bereid tot verandering en tegelijk bewust van grenzen. Niet makkelijk, maar oefening baart kunst!
Om je hierbij te ondersteunen ontwikkelde VIVO het online leerplatform Ziedet? In 6 e-modules kom je meer te weten over cultuursensitief werken, krijg je opdrachten en oefen je vaardigheden en inzichten. Ziedet? is ontwikkeld voor hulpverleners, voor opleiders en trainers die in zorgorganisaties werken en voor studenten in zorgrichtingen. Door de verschillende modules te doorlopen, ontwikkel je een cultuursensitieve basishouding. Je kan het kosteloos gebruiken: https://ziedet.be
Kruispuntdenken is een analytisch kader om te begrijpen hoe de verschillende sociale identiteiten (zoals gender, sociale klasse en etniciteit) die eigen zijn aan elk persoon met elkaar verbonden en onafscheidelijk zijn. De kruising van de verschillende sociale identiteiten van een persoon leidt tot verschillende en unieke ervaringen van discriminatie en privilege. Het kader helpt bewustzijn te creëren van je eigen referentiekader en maakt uitsluitingsmechanismen en privileges zichtbaar. Hiermee kun je vervolgens bewuster aan de slag gaan in de werkpraktijk. Voor meer uitleg over het kruispuntdenken, bekijk hier de introductiefilmpjes.
We gingen in deze korte workshop interactief aan de slag met een reflectie over onze eigen deelidentiteiten. Vervolgens gingen we aan de slag met een case.
Enkele quotes van de deelnemers:
“Ik kan drie kenmerken opsommen maar die typeren mij niet helemaal, omdat ik hierdoor nooit of weinig nadeel van ondervind.“
“Voor mij is dit een zelfreflecterend inzicht: bijv. de relletjes voetbal Marokko-België. Mij zal nooit gevraagd worden om mij te verantwoorden voor de daden van andere Belgen.”
“Ik onthou de tip van het omdraaien van een dimensie: de vraag stellen wat als deze dimensie zou veranderen, hoe zou dan de situatie zijn en zou je dan hetzelfde reageren."
Wil je hier meer over leren na deze korte introductie? Je kunt de uitgebreide vorming Kruispuntdenken boeken voor je organisatie.
Cultuursensitieve zorg lijkt soms een onmogelijke opdracht om te realiseren. Een weg met vele hindernissen. Toch kan een eenieder steeds in zijn eigen kleine werkveld een begin maken. Cultuursensitieve zorg wordt overzichtelijker als we naar de verschillende deelcomponenten kijken : kennis, vaardigheden en attitude. Het begin is steeds het ontwikkelen van een juiste attitude. Je eigen cultuur leren kennen en er bewust van worden.
De vanzelfsprekendheid van onze cultuur in vraag durven stellen. Beseffen dat cultuur steeds een unieke QR-code is , die uiteindelijk voor iedereen uniek is. Je durven openstellen vervolgens voor andere culturen. En dit betekent niet dat je zelf moet veranderen. We moeten ons wel bewust worden van de verschillen. Vervolgens dienen we professionele vaardigheden te ontwikkelen in het omgaan met deze verschillen. Dit vraagt vorming en opleiding die helaas nog te weinig terug te vinden is in de curricula van opleidingen. Je moet o.a. leren omgaan met het werken met tolken. Je moet leren familiestructuren herkennen, je moet leren communiceren over taboe, enz. Tenslotte moeten we kennis hebben over culturen waarmee we werken. De geschiedenis begrijpen, noties van en waarden van religie, tradities begrijpen enz. Kennis op zichzelf zal echter nooit een volwaardige cultuursensitieve houding geven. Hier kan CSZ reeds starten, ongeacht of er in het DNA van je organisatie en het beleid ondersteuning is.
De afgelopen jaren zijn we steeds meer vertrouwd geraakt met online hulpverlenen en online vormen van communicatie in het algemeen. Wij hebben ons tijdens de gesprekstafel beperkt tot de vormen videobellen, chat en gemodereerde forums.
Er was een vrij grote consensus om de virtuele tafel dat online vormen van hulpverlening een nuttig instrument kunnen zijn, maar dat ze een alternatief moeten blijven, geen standaard. Je mag als hulpverlener ook niet dezelfde verwachtingen hebben van een online gesprek als van een fysieke consultatie.
Via online hulpverlening kun je soms mensen bereiken die je anders niet te spreken krijgt bijvoorbeeld mensen die zich niet kunnen verplaatsen of vrouwen die door hun partner worden opgesloten in huis.
Er zijn natuurlijk ook beperkingen verbonden aan videobellen e.d. Zo gaat er veel van de lichaamstaal verloren, wat het voor de hulpverlener moeilijk kan maken de toestand van de gesprekspartner goed in te schatten. Een deelnemer vermeldde het voorbeeld van een psychiater die zijn patiënt vroeg de stoel verder van camera weg te plaatsen en het volume op maximum te zetten om zo beter te kunnen observeren. Ook voor de patiënt/cliënt kan het wegvallen van de lichaamstaal problemen geven. Met name personen met een autismespectrumstoornis vinden het online nog moelijker om lichaamstaal en gelaatsuitdrukkingen te ‘lezen’. Als hier dan ook nog eens een taalbarrière bij komt, wordt het vaak extra moeilijk. Een tolk of intercultureel bemiddelaar kan hier een uitkomst bieden, maar ook dit is online weer complexer dan fysiek.
Voor kwetsbare personen kan online werken nog een te grote drempel zijn: mensen die onvoldoende Nederlands/Frans begrijpen, ouderen, personen met een beperking. Voor hen is er begeleiding nodig in het leren gebruiken van zulke toepassingen.
Gesprekken over gevoelige onderwerpen, zoals een slechtnieuwsgesprek, worden beter niet online gevoerd. Ook indien je vermoedt dat een cliënt/patiënt agressief zou kunnen reageren, is het aangewezen om fysiek bij hem/haar aanwezig te zijn. De-escaleren vanop afstand lukt namelijk zelden. Verschillende deelnemers aan de gesprekstafel hadden al wel eens ervaren dat iemand begon te schreeuwen tijdens een online gesprek. Het is in zo’n geval erg moeilijk die persoon weer tot bedaren te brengen.
In een online setting is het belangrijk dat hulpverlener en patiënt/cliënt vooraf goede afspraken maken in verband met communicatie en ook met het afbakenen in de tijd. Het is nog belangrijker dan in een offline setting dat begin- en einduur van het gesprek worden gerespecteerd.
We wilden verder nog het thema veiligheid op online forums aansnijden, maar de tijd liet ons dat niet meer toe.
Toegankelijkheid is verweven in alle lagen van een organisatie. Het is bij uitstek iets wat je niet alleen, maar met de hele organisatie doet. In deze gesprektafel buigen we ons over het vraagstuk waarom we bepaalde groepen niet bereiken met het bestaaande aanbod. Hoe kunnen we bestaande drempels in kaart brengen? En wat zijn de succesfactoren van organisaties die hier wel in slagen. Wanneer we refereren naar de 9 B’s van toegankelijkheid zijn de eerste die benoemd worden:
betrouwbaarheid, bereikbaarheid, beschikbaarheid en betaalbaarheid. Maar ook bekendheid, begrijpbaarheid, bruikbaarheid en begripvol en, een negende B, betreedbaarheid zijn factoren die de toegankelijkheid van een dienst beïnvloeden.
Daarnaast vragen we ons af of we best spreken van moeilijk bereikbare groepen of moeilijk bereikbare/niet-toegankelijk-genoeg organisaties? We bereiken best mensen zo vroeg mogelijk in hun leven, willen we op een effectieve manier gezondheidsongelijkheden tegengaan. Een pro-actieve aanpak werpt zijn vruchten af, leren de initiatieven rond Centering Pregnancy ons. Door een actieve toeleiding, aanklampend werken via huisbezoeken, optimale benutting van het netwerk rondom de cliënt worden vrouwen met een verhoogde kwetsbaarheid bereikt en begeleid.
Ook is het voor toeleiders niet altijd evident om hun publiek te laten doorstromen naar andere organisaties. Wat is er nodig om iemand welkom te doen voelen? Tijd en middelen zijn hier van cruciaal belang. Maar ook de kennis en context van uw doelgroep is cruciaal om ervoor te zorgen dat de juiste communicatietechnieken worden gebruikt om aan de behoeften van de groep te voldoen.
Daarnaast is het werken met aangepaste tools/aanpak met aandacht voor culturele diversiteit. De keuze van het type begeleiding/hulp/activiteit die wordt aangeboden blijkt eveneens een grote sleutelfactor. Er is een duidelijke meerwaarde en effectiviteit als men therapie inricht en uitvoert op een cultuursensitieve manier (vb. 1 op 1 begeleiding in plaats van groepsessies).
Er wordt besloten dat we actief ervaringen moeten delen om zaken te kunnen verbeteren met een focus op wat effectief wel kan. Welke methodieken ontstaan vanuit de dagdagelijkse praktijkervaring? Organisaties dienen elkaar goed te kennen, bondgenoten hiermee te betrekken om samen te werken en zich aan te passen aan nieuwe contexten, door een continue leren en uitproberen om zo doelgroepen met een verhoogde kwetsbaarheid de toegang tot zorg te garanderen.
Racisme in de zorg is herkenbaar, zo blijkt uit getuigenissen die worden gedeeld binnen de gesprekstafel. Het is er vaak op een sluipende manier en het doet pijn. Zorgmedewerkers van kleur zijn op hun hoede, bij patiënten maar ook bij collega’s. Sensibilisering is er wel, maar de tools en methodieken om (op een structurele manier) racisme, vooroordelen en discriminatie tegen te gaan ontbreken, besluiten de deelnemers.
Niet iedereen ervaart het als even gemakkelijk om op de werkvloer collega’s of patiënten aan te spreken over racistisch of discriminerend gedrag. De rol van waaruit iemand handelt, speelt soms mee. Zo vinden sommige deelnemers het lastiger om een patiënt aan te spreken op racistische of discriminerende uitlatingen omdat het niet in de eerste plaats lijkt te passen in de rol als zorgverlener. Hiërarchie of collegialiteit maken het voor anderen dan net weer moeilijker om collega’s te wijzen op gedrag in het kader van racisme en discriminatie. Het organiseren van intervisiemomenten op de werkvloer wordt naar voren geschoven als een manier om persoonlijke ervaringen en werksituaties aan te kaarten en mogelijke aanpakken te bespreken.
Reageren op racisme en discriminatie vraagt om de juiste kennis, vaardigheden en attitudes. Hoe word je je bewust van blinde vlekken en vooroordelen? Hoe kan je racisme (h)erkennen? Hoe kan je in dialoog gaan met personen die racistische uitlatingen doen? Waar kan je terecht als je racisme of discriminatie ervaart? Het is belangrijk dat professionals de juiste competenties ontwikkelen, maar verantwoordelijkheid voor racisme en discriminatie en het omgaan en voorkomen ervan draag je niet alleen. Het is dan ook van belang dat organisaties structureel een beleid en aanpak uitwerken. Naar voren kwamen ideeën als: een visie en missie m.b.t. antiracisme en -discriminatie uitwerken, een handelingskader en heldere protocollen ontwikkelen, een (extern) meldpunt inschakelen en meldingen stimuleren, diversiteit in alle lagen van de organisatie bevorderen en werk maken van een inclusieve werkvloer …
Cynthia is geïntrigeerd door de superdiversiteit in Brussel. Die beperkt zich niet enkel tot de ruime verscheidenheid aan herkomst in Brussel, maar eveneens de diversiteit in gender, sociale klasse, handicap, seksuele oriëntatie ... Aan de hand van het kruispuntdenken geeft ze duiding over discriminatie en sociale uitsluitingsmechanismen. Daarnaast is zij het aanspreekpunt voor organisaties met vragen over cultuursensitieve zorg.
De Reflectiegroep cultuursensitieve zorg is een groep van Brusselse experts in het thema cultuursensitieve zorg en diversiteit.
Leer hoe je uitsluiting en discriminatie op de werkvloer kunt verminderen
